Decyzje Rady Polityki Pieniężnej związane z poziomem polskich stóp procentowych, wbrew pozorom dotyczą nie tylko obligacji, kredytów i pożyczek. Tego typu zmiany mają również wpływ na wiele innych zobowiązań i umów. W przypadku wspomnianych obligacji, kredytów i pożyczek, oprocentowanie zwykle jest bardzo dokładnie określone. Zdarzają się jednak umowy, których strony mniej lub bardziej świadomie nie określiły poziomu odsetek. W takiej sytuacji, zastosowanie znajdują odsetki ustawowe. Postanowiliśmy zatem wyjaśnić, ile wynoszą odsetki ustawowe przy wysokich oraz niskich stopach NBP. Warto dowiedzieć się, jak wygląda dokładna matematyczna zależność między poziomem wspomnianych odsetek i wysokością głównej (referencyjnej) stopy procentowej Narodowego Banku Polskiego.
Informacji o tym, ile wynoszą odsetki ustawowe przy różnym poziomie stóp procentowych, trzeba szukać w kodeksie cywilnym (KC). Artykuł 359 KC wskazuje, że odsetki od pieniężnego długu należą się tylko jeśli konieczność obciążenia dłużnika kosztami odsetkowymi wynika z czynności prawnej, ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji innego organu. Jeżeli strony nie określiły wysokości odsetek w żaden inny sposób, to trzeba stosować odsetki ustawowe będące sumą stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego oraz stałej stawki wynoszącej 3,50 punktu procentowego.
Opisywana powyżej zasada jasno odpowiada nam na pytanie, ile wynoszą odsetki ustawowe przy różnym poziomie stóp Narodowego Banku Polskiego. Jeśli stopa referencyjna NBP została określona na poziomie 1,50%, to ustawowe odsetki powinny wynosić 5,00% w skali roku (3,50% + 1,50%). Warto nadmienić, że informacje o tym, ile wynoszą odsetki ustawowe znajdziemy zawsze w obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości. Ukazuje się ono w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”.
Czasem okazuje się, że strony umowy nie określiły również tego, ile powinny wynosić odsetki naliczane od przeterminowanego zobowiązania. W takiej sytuacji, znajdują zastosowanie inne przepisy kodeksu cywilnego. Konkretniej rzecz ujmując, chodzi o artykuł 481 KC. Wskazuje on, że w razie braku innego rozstrzygnięcia umownego, wierzycielowi należą się odsetki ustawowe za opóźnienie określone jako suma stopy referencyjnej NBP oraz stałej stawki wynoszącej 5,50 punktu procentowego.
Jeżeli zatem główna stopa NBP wynosi przykładowo 6,00%, to odsetki ustawowe za opóźnienie będą oscylowały na poziomie 11,50% rocznie. Ze względu na prostą matematyczną zależność, odsetki ustawowe za opóźnienie zawsze będą wyższe o 2,00 punkty procentowe niż standardowe odsetki ustawowe (przy tej samej wysokości głównej/referencyjnej stopy NBP). Może się okazać, że do danej umowy zastosowanie będą miały jedynie odsetki ustawowe za opóźnienie, bo strony ustaliły oprocentowanie terminowo spłacanego długu.
Oprócz wyjaśnienia, ile wynoszą odsetki ustawowe za opóźnienie, warto przypomnieć, że wierzyciel może się ich domagać nawet jeśli nie poniósł on żadnej szkody z powodu braku terminowej płatności. Konieczność zapłaty odsetek za opóźnienie (w tym odsetek ustawowych za opóźnienie) nie zależy również od tego, czy opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Oprócz odsetek za opóźnienie, wierzyciel może również domagać się naprawienia szkody na zasadach ogólnych (zobacz na przykład: R. Tanajewska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, LEX/el. 2022, art. 481).
Warto mieć świadomość, że tytułowe pytanie (Ile wynoszą odsetki ustawowe po podwyżkach stóp procentowych?) odnosi się również częściowo do maksymalnej wysokości odsetek. Ustawodawca postanowił bowiem ustalić maksymalny poziom oprocentowania zobowiązań w celu uniknięcia niepożądanego zjawiska lichwy. W przypadku kredytów konsumenckich, obowiązują też dodatkowe uregulowania dotyczące pozaodsetkowego kosztu. Zawiera je Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. 2011 nr 126 poz. 715).
Jeżeli natomiast chodzi o uregulowania z kodeksu cywilnego, to warto ponownie zwrócić uwagę na artykuł 359 KC. Paragraf 2 indeks 1 tego artykułu mówi bowiem, że maksymalna wysokość umownych odsetek wynikających z danej czynności prawnej nie może w ujęciu rocznym być wyższa niż dwukrotność odsetek ustawowych. Jeżeli zatem stopa referencyjna NBP wynosi 6,75% (tak jak w grudniu 2022 roku), to maksymalne oprocentowanie kredytów i pożyczek nie powinno przekraczać 20,50% rocznie ((6,75% + 3,50%) x 2). Wierzycielowi nie należą się odsetki od nadwyżki stawki ponad maksimum określone przez kodeks cywilny.
Kodeks cywilny odpowiada również na pytanie, ile wynoszą odsetki ustawowe rozumiane jako maksymalne oprocentowanie zaległości. Artykuł 481 paragraf 2 indeks 1 wskazuje, że odsetki za opóźnienie ustalone przez strony nie mogą być wyższe niż 200% odsetek ustawowych za opóźnienie. Jeśli więc przyjmiemy stopę referencyjną NBP na poziomie 5,00%, to maksymalna wysokość umownych odsetek naliczanych przez wierzyciela z tytułu opóźnienia w takiej sytuacji wyniesie 21,00% rocznie ((5,00% + 5,50%) x 2).
