Pożyczanie pieniędzy na wysoki procent to proceder, który pojawił się już w starożytności i zawsze wzbudzał kontrowersje. Sytuacja nie zmieniła się do dzisiaj, a pożyczki pozabankowe pozostają jednymi z najbardziej kontrowersyjnych produktów finansowych. Kontrowersje wzbudza przede wszystkim wysoki koszt takich pożyczek. Warto wiedzieć, że maksymalne oprocentowanie pożyczek oraz innych zobowiązań już od wielu lat jest regulowane przez przepisy kodeksu cywilnego. Pożyczkodawcy przez pewien czas “obchodzili” jednak to ograniczenie poprzez naliczanie wysokich kosztów pozaodsetkowych – między innymi różnego rodzaju prowizji. W ramach odpowiedzi została wprowadzona tak zwana ustawa antylichwiarska. Postanowiliśmy wyjaśnić, jak ona działa chroniąc konsumentów. Na początku warto zwrócić uwagę, że sama nazwa “ustawa antylichwiarska” ma charakter potoczny.
Krajowe media w przeszłości już kilkakrotnie informowały o tym, że ustawa antylichwiarska jest wprowadzana. Pamiętajmy jednak, że to określenie ma charakter potoczny. W rzeczywistości nie znajdziemy bowiem żadnej ustawy, którą autorzy dosłownie nazwali antylichwiarską. Wprowadzone ograniczenia dotyczące między innymi maksymalnej wysokości kosztów pozaodsetkowych były związane z kolejnymi nowelizacjami istniejących ustaw. Ograniczenia dotyczące wysokości kosztów pozaodsetkowych w kredytach konsumenckich (m.in. pożyczkach pozabankowych oraz kredytach gotówkowych) wprowadziły w przeszłości następujące akty prawne:
To drugi z wymienionych aktów prawnych był i jest częściej określany jako ustawa antylichwiarska. Wprowadził on aktualne zasady naliczania kosztów pozaodsetkowych, które będziemy opisywać poniżej. Teraz warto zwrócić uwagę, że w ramach antylichwiarskich zmian prawnych ustawodawca zmodyfikował też zasady udzielania pożyczek prywatnych. Wspomniana ustawa z dnia 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie wprowadziła ograniczenia kosztu pozaodsetkowego dotyczące właśnie takich pożyczek. Będziemy je szerzej opisywać poniżej. Nie można też zapominać o zmianach prawnych z 2020 r. Ograniczyły one stosowanie tzw. czasowego przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie pożyczanych środków, gdyż to rozwiązanie jest ryzykowne dla konsumentów potrzebujących pieniędzy. Taką zmianę prawną wprowadziła ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (zwana potocznie ustawą COVID-ową).
Wspomniana wcześniej ustawa z dnia 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie, która najczęściej bywa określana jako ustawa antylichwiarska wprowadziła do ustawy o kredycie konsumenckim znacznie bardziej surowe limity dotyczące wysokości kosztów pozaodsetkowych. Zgodnie z obecnymi przepisami, dla pożyczek o okresie spłaty wynoszącym co najmniej 30 dni, limit poziomu kosztów pozaodsetkowych ustala się jako sumę stałego współczynnika na poziomie 10% pożyczonego kapitału oraz kolejnych 10% pożyczonej sumy w skali roku (proporcjonalnie do okresu spłaty kredytu konsumenckiego). Zgodnie z tymi przepisami, pożyczka o okresie spłaty wynoszącym 9 miesięcy może cechować się kosztami pozaodsetkowymi nie wyższymi niż 17,5% pożyczonej kwoty (10% + (9 miesięcy/12 miesięcy) x 10%). Poprzednie przepisy wprowadzone 11 marca 2016 r. i obowiązujące do 18 grudnia 2022 r. w tej samej sytuacji ustalały limit kosztów jako 47,5% pożyczonej sumy.
Pod pojęciem kosztów pozaodsetkowych rozumiemy wszystkie inne koszty niż te związane z oprocentowaniem. Warto dodać, że dla pożyczek pozabankowych oraz innych kredytów konsumenckich o okresie spłaty wynoszącym poniżej 30 dni, analogiczny limit kosztów pozaodsetkowych to tylko 5% pożyczonej sumy. Tak restrykcyjne ograniczenie sprawiło, że wiele firm pozabankowych nie oferuje już “chwilówek” z okresem spłaty wynoszącym do 30 dni. Dodajmy, że w przypadku dłuższych pożyczek pozabankowych oraz innych kredytów konsumenckich, obowiązuje dodatkowe ograniczenie ustalające maksymalną wysokość kosztów pozaodsetkowych na poziomie 45% pożyczonej kwoty. Opisywane dotąd limity dotyczą wszystkich kredytów konsumenckich. Do tej kategorii oprócz pożyczek pozabankowych zaliczamy na przykład kredyty gotówkowe z banków i SKOK-ów. W ich przypadku, problemy ze sprostaniem nowym limitom kosztowym są oczywiście mniejsze.
Wprowadzone w 2016 r. ograniczenia wysokości kosztów pozaodsetkowych były nie tylko mniej restrykcyjne niż obecne, ale również niepełne. Warto pamiętać, że dopiero zmiany prawne z końca 2022 r. ustanowiły limity wysokości kosztów pozaodsetkowych dotyczące tak zwanych pożyczek prywatnych (udzielanych przez osoby prywatne, poza ich działalnością gospodarczą). W 2022 r. ustawodawca postanowił odpowiednio zmienić kodeks cywilny i wprowadzić nowe regulacje, które też ograniczają wysokość kosztów pozaodsetkowych, ale nieco inaczej niż w przypadku kredytów konsumenckich. Dodany niedawno artykuł 720 (2) kodeksu cywilnego wskazuje, że w razie udzielania pożyczki, koszty pozaodsetkowe nie powinny przekraczać 20% w skali roku (proporcjonalnie do długości okresu spłaty). Tak więc dla pożyczki półrocznej obowiązuje limit na poziomie 10% pożyczonej sumy, a dla rocznej – 20%.
Ustawa antylichwiarska wskazuje również, że suma kosztów pozaodsetkowych pożyczki prywatnej nie powinna nigdy przekraczać 25% pożyczonej sumy. Takie rozwiązanie w naturalny sposób zniechęca do udzielania prywatnych pożyczek na okres wyraźnie dłuższy niż rok. Warto bowiem zwrócić uwagę, że w przypadku dwuletniej pożyczki prywatnej też obowiązuje limit wysokości kosztów pozaodsetkowych na poziomie 25% pożyczanej kwoty. Trzeba odnotować, że ograniczenia dotyczące pożyczek prywatnych są bardziej restrykcyjne aniżeli podobne regulacje dla kredytów konsumenckich udzielanych w ramach działalności gospodarczej. Zasady, które wprowadziła ustawa antylichwiarska (ustawa z dnia 6 października 2022 r.) sprawiły, że udzielanie prywatnych pożyczek w dużej mierze przestało się opłacać. Taki był zresztą cel ustawodawcy, który woli, aby ryzykownych pożyczek udzielali profesjonalni przedsiębiorcy. Kontrolę nad ich działalnością sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego i Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Tytułem uzupełnienia warto wyjaśnić, dlaczego ustawa antylichwiarska nie wprowadziła żadnych ograniczeń wysokości kosztów odsetkowych – zarówno przy prywatnych pożyczkach, jak i kredytach konsumenckich. Takie limity są niepotrzebne, ponieważ kodeks cywilny już od dawna reguluje wysokość oprocentowania pożyczek, kredytów oraz innych zobowiązań. Mówi o tym artykuł 359 kodeksu cywilnego. Wskazuje on, że maksymalna wysokość oprocentowania wynikającego z czynności prawnej nie powinna przekraczać dwukrotności odsetek ustawowych. Odsetki ustawowe są z kolei określane jako suma stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i stałego współczynnika wynoszącego 3,50 punktu procentowego. Tak więc przy stopie referencyjnej NBP na poziomie 3,50%, maksymalne oprocentowanie wszystkich zobowiązań wynosi 14,00% w skali roku ((3,50% + 3,50%) x 2). Wierzycielowi nie należą się odsetki wyższe niż te wynikające z prezentowanego wzoru. Może on jednak naliczać odsetki za opóźnienie, których wysokość też jest limitowana (do 2 x (stopa referencyjna NBP + 5,50%)).
