Już prawo starożytnego Rzymu sugerowało, że nikt nie może być uznany za winnego przed ogłoszeniem sprawiedliwego wyroku. Jeden z dokumentów wydanych przez cesarza Trajana (53 r. n.e. – 117 r. n.e.) wskazuje, że dla sędziego lepiej będzie winnego pozostawić bezkarnym, niż niewinnego skazać. Obecnie zasada domniemania niewinności (łac. praesumptio boni viri) jest powszechnym standardem w państwach prawa. Warto dokładniej przyjrzeć się tej zasadzie oraz jej skutkom. Domniemanie niewinności jest bowiem ważne nie tylko dla obywateli, przeciwko którym aktualnie toczy się postępowanie karne. Nasz artykuł prezentuje aktualne podstawy prawne, na których opiera się domniemanie niewinności i wyjaśnia, czy obowiązują jakieś wyjątki od tej ważnej zasady.
Podstawą domniemania niewinności w polskim systemie prawnym na pewno jest artykuł 42 ustęp 3 obowiązującej Konstytucji RP z 1997 roku. Zgodnie z tym ważnym artykułem:
„każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu ”.
Warto zwrócić uwagę, że Konstytucja mówi o prawomocnym wyroku, który wyklucza domniemanie niewinności. Trzeba zatem pamiętać o nieocenianiu czyjejś winy po nieprawomocnym wyroku wydanym na przykład w pierwszej instancji.
Publiczne przypisywanie winy osobie, którą obejmuje domniemanie niewinności może się bowiem skończyć powództwem cywilnym oraz koniecznością zapłaty sporego odszkodowania i/lub publicznych przeprosin (zobacz na przykład: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 maja 2015 r., sygnatura akt I ACa 158/15). Między innymi dlatego wcześniej wspomnieliśmy, że domniemanie niewinności jako zasada prawna jest istotne także dla osób, przeciwko którym aktualnie nie toczy się postępowanie karne.
Warto również wiedzieć, że nie tylko Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej akcentuje znaczenie domniemania niewinności. O znaczeniu wspomnianego domniemania mówi nam na przykład Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku oraz Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku. Nie wszystkie państwa będące sygnatariuszami tych aktów międzynarodowych, w pełni respektują domniemanie niewinności. Nie zmienia to jednak faktu, że taka konstrukcja prawna pozostaje standardem w krajach rozwiniętych gospodarczo, które należą chociażby do Unii Europejskiej, NATO oraz OECD.
Co ważne, aktualna Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej nie jest jedynym rodzimym aktem prawnym, który wskazuje, jak ważne powinno być domniemanie niewinności. W tym kontekście warto przytoczyć artykuł 5 paragraf 1
Kodeksu postępowania karnego. Cytowany przepis KPK mówi, że:
„oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem”.
Kolejny paragraf kodeksu postępowania karnego wskazuje natomiast, że na korzyść oskarżonego powinny być rozstrzygane niedające się usunąć wątpliwości. W praktyce czasem zasada domniemania niewinności jest traktowana jako mniej ważna niż konieczność zapewnienia bezpieczeństwa publicznego. Stąd częste zastosowanie tymczasowego aresztowania jeśli prawdopodobieństwo popełnienia poważnego przestępstwa przez daną osobę jest duże.
W ramach podsumowania, warto zwrócić uwagę na pewną specyficzną cechę polskiego systemu prawnego. Chodzi o problemy ze stosowaniem domniemania dobrej wiary i rzetelności na gruncie prawa podatkowego. Obowiązująca ordynacja podatkowa wskazuje, że niedające się usunąć wątpliwości co do treści przepisów prawa podatkowego, powinny być rozstrzygane się na korzyść podatnika (zobacz art. 2a). Niestety, w praktyce stosowanie takiej zasady napotyka trudności. Tymczasem Europejski Trybunał Praw Człowieka w 2014 r. przypomniał, że szeroko pojęte domniemanie niewinności powinno dotyczyć również postępowań podatkowych (zobacz: wyrok Melo Tadeu v. Portugal – 27785/10).
