Przeglądając tabele opłat i prowizji dotyczące depozytów oferowanych w bankach i SKOK-ach, można dostrzec w nich informacje o tym, ile kosztuje dyspozycja na wypadek śmierci. Instytucje oferujące konta i lokaty zwykle nie akcentują możliwości skorzystania z takiej usługi. Jednakże wspomniana dyspozycja na wypadek śmierci jest standardowym elementem w ofercie banków i SKOK-ów. Postanowiliśmy wyjaśnić na czym dokładnie ona polega. Tłumaczymy również, czy dyspozycję na wypadek śmierci można traktować jako realną alternatywę dla podziału majątku dokonanego poprzez testament. Przed udzieleniem odpowiedzi na to pytanie, należy jednak dokładnie wyjaśnić, jak działa wspomniana dyspozycja na wypadek śmierci. Zasady jej funkcjonowania zostały dokładnie opisane przez prawo bankowe i ustawę o SKOK-ach. Poruszamy również kwestię refundacji kosztów pogrzebu przy pomocy oszczędności zmarłego. Na końcu naszego artykułu dodatkowo umieściliśmy sekcję z częstymi pytaniami i odpowiedziami (FAQ).
W kontekście tytułowego pytania o dyspozycję na wypadek śmierci jako alternatywę dla spadku, warto pamiętać, że wspomniana dyspozycja nie jest elementem prawa spadkowego. Dyspozycja na wypadek śmierci to rozwiązanie typowo finansowe, które zostało uregulowane przez dwie ustawy – ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939) oraz ustawę z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. 2012 poz. 855). Taka konstrukcja przepisów przesądza, że dyspozycję na wypadek śmierci mogą oferować tylko banki oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe. Mówimy więc o instytucjach posiadających ustawowy monopol na przyjmowanie depozytów.
Dyspozycja na wypadek śmierci w przypadku banków i SKOK-ów funkcjonuje dość podobnie, ale różnicę stanowi np. limit kwoty objętej wspomnianą dyspozycją. Ustawodawca postanowił ograniczyć kwotę, która może być objęta taką konstrukcją prawną, ponieważ osoba ustanawiająca dyspozycję niejako wyłącza określoną sumę pieniędzy z masy spadkowej. Innymi słowy, pozostali spadkobiercy otrzymają na skutek dyspozycji odpowiednio pomniejszony majątek po zmarłym. Limit wartości dyspozycji ma zapobiec swoistemu obchodzeniu przepisów prawa spadkowego. Dyspozycja na wypadek śmierci stanowi wyjątek od zasady wyrażonej przez artykuł 941 kodeksu cywilnego. Ten przepis KC mówi, że majątkiem na wypadek śmierci można rozporządzać jedynie poprzez testament.
Warto również zwrócić uwagę na fakt, że do momentu zgonu osoby ustanawiającej dyspozycję, beneficjenci nie mają jakiegokolwiek prawa dysponowania środkami na rachunku. Dopóki posiadacz rachunku bankowego (konta lub lokaty terminowej) żyje, osoba wskazana przez dyspozycję nie ma żadnego roszczenia wobec ustanawiającego dyspozycję lub banku/SKOK-u. Beneficjent dyspozycji na wypadek śmierci może jedynie w drodze cesji zbyć wierzytelność dotyczącą przyszłej wypłaty środków – jako wierzytelność przyszłą (zobacz: B. Smykla [w:] Prawo bankowe. Komentarz, red. A. Mikos-Sitek, P. Zapadka, Warszawa 2022, art. 56).
Już wspomnieliśmy o różnicach związanych z tym, jak dyspozycja na wypadek śmierci funkcjonuje w przypadku banków oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. Pierwsza różnica polega na tym, że limit wysokości dyspozycji ma następującą wysokość:
Jak nietrudno zauważyć, dyspozycja na wypadek śmierci oferowana przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe może mieć znacznie większą wartość. To czynnik, który mogą wziąć pod uwagę osoby zainteresowane przekazaniem jak największej kwoty z pominięciem zasad prawa spadkowego. Kolejna różnica dotyczy innego kręgu osób, które obejmuje dyspozycja na wypadek śmierci oferowana przez banki oraz SKOK-i. Prawo bankowe wskazuje, że beneficjentami wspomnianej dyspozycji mogą być następujące osoby: małżonek, wstępni, zstępni i rodzeństwo. Ustawa o SKOK wymienia z kolei następujących krewnych jako beneficjentów dyspozycji: małżonek, zstępni, rodzice, dziadkowie i rodzeństwo.
Analizując ważny temat, jakim jest dyspozycja na wypadek śmierci, nie można pominąć innego rozwiązania, które czasem bywa mylone właśnie z dyspozycją. Chodzi o zwrot kosztów pogrzebu wypłacany przez bank lub SKOK. Taki zwrot na rzecz osoby organizującej pochówek regulują następujące przepisy:
Wymienione przepisy wskazują, że bank lub spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa powinna wypłacić z rachunku (lokaty lub konta) udokumentowane przez wnioskodawcę koszty pogrzebu, które nie przekraczają zwyczajowych wydatków przyjętych w danym środowisku. W orzecznictwie przeważa stanowisko, że wypłata powinna uwzględniać koszty postawienia nagrobka (zobacz: B. Smykla [w:] Prawo bankowe. Komentarz, red. A. Mikos-Sitek, P. Zapadka, Warszawa 2022, art. 55).
Wspomniana refundacja kosztów pogrzebu nie wchodzi w skład spadku po posiadaczu rachunku. Zwrot kosztów pogrzebu może zostać wypłacony tylko z rachunku, którego wyłącznym posiadaczem był zmarły. Jeżeli zgromadzone w banku lub SKOK-u środki nie pozwalają na pełne pokrycie kosztów pogrzebu, to możliwa jest częściowa refundacja. Banki oraz SKOK-i na ogół dość ostrożnie podchodzą do kwestii refundacji kosztów pogrzebu, bo w razie wypłaty kwoty większej niż zwyczajowa, roszczenia wobec nich mogliby wysuwać spadkobiercy.
Czy podany wyżej limit wysokości, którą może mieć dyspozycja na wypadek śmierci obejmuje wszystkie banki oraz SKOK-i?
Tak, limit maksymalnej wartości dyspozycji na wypadek śmierci obejmuje wszystkie krajowe banki, w których zmarły utworzył stosowną dyspozycję (zobacz: B. Smykla [w:] Prawo bankowe. Komentarz, red. A. Mikos-Sitek, P. Zapadka, Warszawa 2022, art. 56). Identyczne ograniczenie obejmuje wszystkie spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, w których zmarły posiadał rachunki i wydał odpowiednią dyspozycję.
Członek SKOK-u wnosi wkład członkowski. Czy tę kwotę również obejmuje dyspozycja na wypadek śmierci?
Kasa wypłaca środki zarówno z wkładu członkowskiego zmarłej osoby, jak i z jej oszczędności zgromadzonych na rachunkach. Identyczna zasada obowiązuje w odniesieniu do zwrotu kosztów pogrzebu.
Czy bank lub SKOK może pobierać opłaty za ustanowienie lub zmianę dyspozycji na wypadek śmierci?
Przepisy nie zabraniają bankom i SKOK-om pobierania opłat za dyspozycję na wypadek śmierci oraz jej ewentualną zmianę. Zgodnie z przepisami, zmiana lub odwołanie dyspozycji na wypadek śmierci wymaga formy pisemnej.
Co się stanie jeśli dwie osoby chcą wykonać dyspozycję na wypadek śmierci, a suma wspomnianych dyspozycji przekracza limit określony przez ustawę prawo bankowe?
W takiej sytuacji pierwszeństwo posiada dyspozycja na wypadek śmierci, która została wydana później. Może się okazać, że bank bez swojej winy zrealizował wypłatę, która w połączeniu z inną dyspozycją przekracza ustawowy limit. W takiej sytuacji, spadkobiercy mogą wysuwać roszczenie względem osób, które otrzymały zbyt dużą kwotę. Osoby pobierające zbyt dużą sumę w ramach dyspozycji są zobowiązane do jej zwrotu pozostałym spadkobiercom.
