Można przypuszczać, że wszyscy dłużnicy chcieliby się uwolnić od swoich zobowiązań finansowych, gdyby tylko dostali taką możliwość. Umorzenie długu oznacza bowiem finansową swobodę, brak presji psychicznej, a nawet wzrost wartości majątku netto, czyli majątku pomniejszonego o zobowiązania. Równocześnie bardzo wielu dłużników zdaje sobie sprawę, że prośba o umorzenie długu może być mało skuteczna w praktyce. Dlaczego bowiem wierzyciel miałby dobrowolnie zrezygnować z całości lub choćby części pieniędzy, które mu przysługują z mocy prawa? Z drugiej strony, warto jednak pamiętać, że umorzenie długu czasem się jednak zdarza – również na prośbę dłużnika. Wyjaśniamy zatem, kiedy prośba o umorzenie długu może być skuteczna, a także jak należy ją przygotować.
Skoro prośba o umorzenie długu jednak czasem przynosi efekty, to musi istnieć pewna prawna podstawa dla wspomnianego umorzenia. W tym kontekście najpierw warto opisać zasady umorzenia długu dotyczącego relacji pomiędzy dwoma osobami fizycznymi lub prawnymi. Wspomniane relacje reguluje kodeks cywilny. Artykuł 508 kodeksu cywilnego wskazuje, że dług może wygasnąć jeśli wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik to zwolnienie przyjmuje. Decyzja wierzyciela może być oczywiście poprzedzona zgodnymi z prawem namowami dłużnika. Warto również zwrócić uwagę, że zwolnienie z długu dochodzi do skutku jako umowa pomiędzy wierzycielem oraz dłużnikiem. W interesie dłużnika leży to, aby takie zwolnienie było jak najlepiej udokumentowane.
Zwolnienie z długu według niektórych teoretyków prawa cywilnego powinno zostać potwierdzone umową o takiej samej formie, jak ta wcześniejsza umowa, która dług wygenerowała (zobacz: G. Sikorski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, LEX/el. 2024, art. 508). Trzeba dodać, że zwolnienie z długu opisane przez artykuł 508 kodeksu cywilnego może dotyczyć długu wymagalnego, obecnie niewymagalnego, a nawet przyszłego. Teoretycy zwracają uwagę, że zwolnienie z długu trzeba odróżnić od zrzeczenia się roszczenia w toku procesu. Jednak prośba o umorzenie długu może dotyczyć też wspomnianego zrzeczenia się roszczeń w czasie procesu cywilnego.
Jeszcze innym rozwiązaniem jest zobowiązanie się wierzyciela do powstrzymania się z dochodzeniem danej wierzytelności w postępowaniu sądowym. Taki wariant podobnie jak zrzeczenie się roszczenia w czasie procesu nie powoduje jednak wygaśnięcia zobowiązania – w przeciwieństwie do zwolnienia z długu (zobacz: W. Kurowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 508). Zatem zwolnienie z długu można uznać za rozwiązanie, które jest najbardziej korzystne dla dłużnika, gdyż zapewnia mu bezpieczeństwo prawne również na przyszłość.
Warto wiedzieć, że prośba o umorzenie długu może być również motywowana przepisami, które dotyczą podatków i składek ZUS. Państwo w pewnych sytuacjach rezerwuje sobie bowiem możliwość zwolnienia z długów podatkowych i składkowych. Należy tutaj podać podstawę prawną wspomnianych zwolnień. Jeżeli chodzi o zobowiązania podatkowe, to podstawą zwolnienia z długu jest ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 1997 nr 137 poz. 926).
Artykuł 67a ordynacji podatkowej wskazuje, że na wniosek podatnika organ podatkowy może w przypadkach szczególnie uzasadnionych jego interesem lub interesem publicznym umorzyć w całości lub w części zaległości podatkowe, odsetki za zwłokę lub opłatę prolongacyjną. Mniej korzystny wariant ulgi w spłacie polega na odroczeniu terminu płatności podatku/zaległości lub na rozłożeniu zapłaty podatku na raty. Oczywiście, uzyskanie zupełnego umorzenia długu podatkowego jest trudniejsze, bo fiskus chętniej godzi się np. na rozłożenie spłaty długu.
Prośba o umorzenie długu wynikającego z zaległości składkowych ma inną podstawę prawną. W tym przypadku, decydująca jest ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. 1998 nr 137 poz. 887). Wspomniany akt prawny mówi, że należności z tytułu składek mogą być umarzane w całości lub w części przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Umorzenie zaległości wobec ZUS jest możliwe w przypadku ich całkowitej nieściągalności (spowodowanej np. brakiem majątku dłużnika) lub w szczególnych sytuacjach. Pamiętajmy, że póki postępowanie egzekucyjne jest w toku, to nie można powoływać się na bezskuteczność egzekucji i całkowitą nieściągalność zobowiązań wobec ZUS (zobacz: Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 15 grudnia 2009 r. – sygn. akt. V SA/Wa 969/09).
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. 2003 nr 141 poz. 1365) mówi więcej o tych szczególnych przypadkach uzasadniających umorzenie. Otóż, ZUS może umorzyć zaległości składkowe jeśli dłużnik wykaże, iż uregulowanie długu pociągnęłoby za sobą zbyt ciężkie skutki dla niego i jego rodziny. Chodzi o trudną sytuację dłużnika związaną np. z klęską żywiołową, przewlekłą chorobą, koniecznością sprawowania opieki nad ciężko chorym krewnym lub z wypadkiem.
Dłużnikowi naturalnie zależy na tym, aby prośba o umorzenie długu była skuteczna. Skuteczność zależy od indywidualnej sytuacji, ale również argumentacji. W przypadku opisywanego wyżej umorzenia zaległości podatkowych i składkowych, ważnym argumentem może być spełnienie przesłanek wymienionych przez przepisy. Przykładowo, w piśmie skierowanym do ZUS należy przedstawić dowody potwierdzające trudną sytuację rodzinną. W przypadku prośby skierowanej do innych, prywatnych wierzycieli również można wskazać na trudności rodzinne oraz finansowe, ale raczej w kontekście spodziewanych, przyszłych problemów z egzekucją długów. Warto wiedzieć, że wierzyciele od kilku lat mają coraz większą świadomość o możliwości skorzystania przez dłużnika z upadłości konsumenckiej. To może wpływać na decyzje dotyczące umorzeń. Upadłość konsumencka stanowi ciekawe rozwiązanie dla dłużnika w sytuacji, gdy prośba o umorzenie długu okaże się bezskuteczna.
Oprócz odpowiedniej argumentacji, prośba o umorzenie długu na pewno powinna zawierać standardowe elementy każdego formalnego pisma. Mówimy o: dacie i miejscu sporządzenia dokumentu, wskazaniu nadawcy (wnioskodawcy) oraz adresata (wierzyciela), a także o nagłówku (np. Prośba o umorzenie długu) oraz podpisie wnioskodawcy. Poza tym bardzo ważnym elementem jest dokładne wskazanie jakiego długu dotyczy prośba – wraz z wymienieniem jego wysokości oraz podstawy prawnej. Jeżeli prośba o umorzenie długu zostanie przygotowana przez eksperta prawnego, to na pewno wzrosną szanse na jej pozytywne rozpatrzenie.
Jeżeli prośba o umorzenie długu przyniesie pozytywny efekt, to zadowolony dłużnik powinien pamiętać, że jego pozytywny bilans finansowy może być nieco mniejszy. Trzeba bowiem mieć świadomość, że fiskus postrzega umorzony dług (np. z tytułu pożyczki) jako przychód do opodatkowania. Wartość umorzonego długu trzeba zatem samodzielnie wykazać w rocznym rozliczeniu podatkowym PIT (jako tak zwany przychód z innych źródeł). Wykazanie wspomnianego przychodu będzie zwykle skutkowało koniecznością dopłacenia podatku ponad sumę wynikającą z miesięcznych zaliczek. Obowiązek podatkowy jednak nie powstanie jeśli umorzenie długu dotyczyło zobowiązania zaciągniętego u osób bliskich należących do I i II grupy podatkowej (w rozumieniu przepisów ustawy o podatku od spadków i darowizn).
